«Республика» көргенінен жазбас

4-5 қаңтарда «Respublica» партиясынан Мәжіліс депутаты атанған Руслан Берденов Семей қаласындағы Shakarim University-де Абай облысының студенттерімен кездесті. Бұл туралы Parlam.kz ресми сайты хабарлады. Ол «партияластары» сияқты жұмыссыздық, шахтадағы апаттар, қазынаға қол сұғу және тағы басқалардан әлдеқайда маңызды болып көрінетін мәселеге тоқталды. Иә, дәл солай, әңгіме Қазақстандағы құмар ойындарға тәуелділік (лудомания) жайлы өрбіді.

Берденов мырза студенттерге: «Былтыр елімізде 350 мыңнан астам лудоман есепке алынды», – деді.

Керекулік бір журналист әйелдің 2019 жылғы телеэфирден айта салған бұл дүдәмал дерек әлдекімдерге ұнайтын секілді! Естеріңізге сала кетейік, әлдебір саясаттанушы (ресми тұлға емес) тіпті лудомания емес, басқа да қоғамдық мәселелер туралы эфирдегі әңгімесін журналистің өзі толық түсінбей, өткізе салған. Әрі оны ешкім жоққа шығармаған. Өкінішке қарай, біздің мамандықта мұндай болып тұрады.

Shakarim University студенттері де, жиынға қатысқан басшылар да (ректор, қала әкімдігінің өкілдері) Берденов мырзаға қарапайым сұрақ қоймағаны өкінішті: Қазақстанда құмар ойынға тәуелділігі бар 350 мың науқасты кім есепке алғанын нақтылап кетіңізші? Қай ведомство? Денсаулық сақтау министрлігі ме? ІІМ ме? Әлде тиісті уәкілетті орган – Туризм және спорт министрлігі (ТСМ) ме? Кім?

Тағы бір сұрақ: неліктен депутат университет ректорынан да, әкімдік өкілдерінен де қымсынбай, студенттерге тексерілмеген мәліметті айтуды жөн санайды? Бұл біздің қазіргі саясатта қалыпты жағдай ма? «Жаңа Қазақстандағы» Парламенттің жұмыс стилі осындай ма?

Айтпақшы, Руслан Берденов жалғыз емес. Бірер күн бұрын ҚР-дағы 350 мың лудоман туралы ескі фейк «ІІМ мен ҰҚК онлайн казинолардың ірі желісінің жолын кесті» деген тақырыппен бейнесюжет пайда болды. «Полицияның айтуынша, Қазақстанда ресми дерек бойынша 350 мың адам құмар ойынға салынған. Әрбірі орта есеппен 10 миллион теңге қарыз», — делінген. Тағы да сауал: бұл кімнің ресми дерегі? Оны кім және қайда, қай ведомство жариялады?

Қос жалған дерек те бұрын бірнеше рет жоққа шығарылған. Атап айтқанда, Бірінші кредиттік бюро (БКБ) «Құмар ойынға тәуелді тұлғалар орта есеппен 10 млн теңге қарыз» туралы сұрауға жауап ретінде ондай деректің жоқ екенін көрсетті. Интернетте фактчекинг көрсеткендей, 350 мың лудоман туралы хабарлама бастапқыда шетелдік БАҚ-тан келген. Мұның Қазақстанға қатысы жоқ. 350 000 лудоман туралы деректер Ұлыбританияда екені туралы бірнеше рет жарияланды. Еуропаның дәл осы елінде, бірқатар Батыс басылымның материалында 350 мың адамның құмар ойынға тәуелді екені жазылған.

Қазақстанда шынымен қанша лудоман бар?

Неліктен лудомания туралы ескі фейктер біздің Парламентте және басқа да ресми ортада кең таралды, мәселенің нақты ауқымы қандай деген сауалға 12 қаңтарда ҚР Туризм және спорт министрлігінің вице-министрі Мирас Төлебаевтың «Қазақстан 24» телеарнасына берген сұхбатында жауап іздепті. Белгілі психолог Айдос Ибрагимов қатысқан эфир қазақстандықтардың құмар ойынға тәуелділігіне арналды. Сұхбаттан ТСМ өкілінің ҚР Денсаулық сақтау министрлігіне сілтеме жасай отырып, шын мәнінде ресми деректі білетіндігі байқалады. Айтпақшы, Туризм және спорт вице-министрі осы әңгіме барысында «350 мың лудоман қазақстандық» туралы қауесетті тағы да жоққа шығаруды ұмытпады.

ТСМ өкілі, атап айтқанда, 3 мың өзін-өзі шектеген қазақстандықтар туралы — олар өз еркімен құмар ойындарға қатысудан бас тартты. Спикер түсіндіргендей, бұл жерде лудомандар емес, саналы түрде ойыннан бас тартқандар туралы сөз қозғалған.

Бұдан әрі вице-министр ҚР Денсаулық сақтау министрлігіне сілтеме жасап, лудоманиядан айығу рәсімінде тұрған 11 мың адам туралы айтады. Міне, бұл (Берденов мырзаның «есепке алынғандар» туралы сөзіне оралсақ) шындыққа жанасады: бұл құмар ойынға тәуелді деп танылғандардың нақты есебі.

Кәсібилік керек бұл жерге

Бір қызығы, тиісті ведомствоның вице-министрі ғана емес, сонымен қатар Руслан Берденовтың Мәжілістегі әріптесі – депутат Магеррам Магеррамов «Respublica партиясының өкілдері» жүздеген мың құмар ойынға тәуелді қазақстандыққа қатысты айтқан сөздерін жоққа шығарады. Жақында Магеррамов лудоманиямен күрес мәселесінде шалағай көзқарасты сынға алды. Мәжілісменнің пікірінше, халықты өтірік санмен қорқытқанша, осы саладағы дамыған елдердің тәжірибесіне мән беру қажет. Әсіресе, беттингті (спорттық бәс тігулер) және дәстүрлі құмар ойындарды заңды түрде бөлу керек. Магеррамов: «Неге Парламентте лудомания мәселесі заңды түрде жұмыс істейтін ойын бизнесіне қатысты көтеріледі де, заңсыз, астыртын бизнес жайлы үнсіз қалады, қанша дегенмен, Қазақстанда ойыншылардың басым көпшілігі астыртын ойында ғой?» — деп сұрақ қояды.

«Неліктен бүгінде тек беттингке баса назар аударылады, неге ешкім заңсыз онлайн казинолардағы бәс тігу туралы заңмен тыйым салынған мәселені қарастырмайды?», — деп Магеррамов өзінің Instagram парақшасында жазды. Оның айтуынша, «Қазақстан көлеңкелі, заңсыз ойын бизнесінің Меккесіне айналды». Жыл сайын ҚР-нан 4 трлн теңгеден астам қаржы заңсыз ойын нарығының мыңдаған сайты арқылы шетелге шығарылатынын да атап өтті мәжілісмен. Елден оффшорға орасан зор қаражат кетіп жатыр, бұл заңсыз құмар ойын құрылымдары. «Психологтардың пікірінше, лудомандардың 95%-ы онлайн казино мен ойын автоматтарының ойыншылары, мұнда нәтижені казино иелері басқарады, ал ойыншылар тез жеңіске жету үшін құрбан болады», — дейді депутат.

Оның пікірінше, Қазақстанға велосипед ойлап табу керек емес, осы саладағы сәтті шетелдік тәжірибені мұқият зерделеп және пайдаланып, лудоманиямен күресте өркениетті, қатаң реттелетін нарықты қалыптастыруға жүйелі түрде жақындау қажет. Атап айтқанда, бәс тігу (беттинг, букмекерлер) және дәстүрлі құмар ойындар (казино, карталар, рулеткалар, ойын автоматтары залдары) ұғымдарын бөліп қарастыру керек.

Магеррамов букмекерлік қызмет пен тотализаторды реттеу көптеген дамыған елде соқыр құмар ойын саласы (казино, ойын автоматтары, лотереялар және т.б.) спорттық ұтыс тігулер саласымен бөлек реттелетінін атап, «Бәс тігу туралы» дербес заңға телуді ұсынады. Үкімет ондағы матчтың нәтижесін кездейсоқ болжау мүмкін еместігін айтады, ол үшін спортты жақсы біліп, оны талдау керек, яғни «соқыр сәттілік» емес, бұл спорттық болжам. Сонымен қатар, беттинг саласы (букмекерлік индустрия) үлкен спортқа да, бұқаралық және балаларға да миллиардтаған демеушілік көмек көрсетеді. Магеррамовтың пікірінше, Қазақстанға дамыған елдердің үлгісі бойынша заңды букмекерлер спортқа көбірек демеушілік жасай алатындай және оларды казинолармен, карталармен және лудоманияны дамытатын «құмар ойынмен» араластырмайтындай етіп реттеу қажет.

Бір қуанарлығы, біздің мәжілісмендердің барлығы да Берденов пен оның әріптестері сияқты нақтыланбаған ақпаратты манипуляциялау арқылы атышулы «құмар ойын» тақырыбына атүсті және популистік көзқараспен қарамайды. Бұл заң шығарушы орган мемлекет үшін маңызды мәселеге бей-жай қарамайды деген үміт отын тудырады. Магеррамов сияқты депутаттар мәселенің түп-тамырына үңіліп, оны шешу жолын жан-жақты қарастырады. Мәжілістің қазіргі құрамындағы кәсіби мамандар әлі де көп екеніне сенгім келеді.